2014માં જ્યારે ભાજપ સત્તામાં આવ્યું ત્યારે તેણે લોકકલ્યાણની યોજનાઓને નવો રૂપ આપ્યો. “લાભાર્થીઓ” તરીકે ઓળખાતા વસ્તીનો એક અલગ મોટો વર્ગ ઉભરી આવ્યો. આ “લાભાર્થી” શ્રેણીમાં મોટાભાગે મહિલાઓનો સમાવેશ થાય છે. સ્વાભાવિક છે કે આ વર્ગનો રાજકીય ઝુકાવ પણ ભાજપ તરફ હતો, જે વિધાનસભા અને લોકસભાની ચૂંટણીમાં તેના માટે બહુ મહત્વની વોટબેંક સાબિત થઈ રહી હતી.
પરંતુ આ વખતે ચૂંટણી પરિણામો ભાજપની અપેક્ષાઓથી તદ્દન વિપરિત હતા. તમામ એક્ઝિટ પોલ પડી ભાંગ્યા. આવી સ્થિતિમાં, સવાલ એ ઊભો થાય છે કે જન કલ્યાણની યોજનાઓને નવો આયામ આપનાર ભાજપ આ વખતે તેના “લાભાર્થી” વર્ગનું સમર્થન મેળવવામાં કેમ નિષ્ફળ રહ્યું?
‘મોંઘવારી’ અને ‘બેરોજગારી’ મોટા મુદ્દાઓ તરીકે ઉભરી આવ્યા
“લાભાર્થી” વર્ગના ખેડૂત આત્મારામ દેવધરનો પાંચ જણનો પરિવાર છે. ફ્રી રાશન હોય કે કોઈ પણ સ્કીમ હેઠળ બેંકમાં પૈસાનું ડાયરેક્ટ ટ્રાન્સફર, આખો પરિવાર તેમની જરૂરિયાતો માટે સરકારી યોજનાઓ પર નિર્ભર છે. પરંતુ દેવધર કહે છે કે રોજબરોજની વસ્તુઓના ભાવ એટલા વધી ગયા છે કે તે પોતાની સામાન્ય આવકથી કંઈ કરી શકતા નથી. આ સાથે દેવધર નથી ઈચ્છતો કે તેનો દીકરો તેની જેમ ખેતી કરે. તેઓ કહે છે, “મારા પુત્રની કોલેજની ડિગ્રી છે, હું નથી ઈચ્છતો કે તે મારા જેવો બને.” સુસ્ત દેખાય છે.
સ્કીમ્સ વિ ‘જાતિ’ અને ‘ઓળખ’
ભાજપની જીતમાં તેમની જન કલ્યાણકારી યોજનાઓનો મોટો ફાળો છે એ વાત કોઈનાથી છુપી નથી. આ યોજનાઓને કારણે ભાજપને ખાસ કરીને મહિલાઓ અને ખેડૂતો તરફથી ભારે સમર્થન મળી રહ્યું છે.
મોનાશ યુનિવર્સિટીના પુષ્કર મૈત્રાનું કહેવું છે કે 2014માં આ યોજનાઓનો લાભ મેળવનારા લોકોના મોટા વર્ગે 2019માં પણ ભાજપને સમર્થન આપ્યું હતું. આ વિષય પર હાથ ધરાયેલા ઘણા અભ્યાસોએ પણ તેની પુષ્ટિ કરી છે. જો કે તેમનું કહેવું છે કે ભારતમાં આજે પણ વિચારધારા અને જાતિના નામે મત લેવામાં આવે છે. આ બંને મુદ્દાઓની મોટી અસર આ વખતે પણ ચૂંટણીમાં જોવા મળી હતી.
વિપક્ષે પણ પોતાની રણનીતિ બદલી
મોદી સરકારના આ ‘નવા કલ્યાણવાદ’માં ‘મૂર્ત માલ’ પર વધુ ધ્યાન આપવામાં આવ્યું હતું. ઉદાહરણ તરીકે, ગેસ સિલિન્ડર, મફત અનાજ, શૌચાલય, આવાસ અને બેંકમાં નાણાંનું ડાયરેક્ટ ટ્રાન્સફર. રાજકીય વિશ્લેષક યામિની અય્યર કહે છે કે આ પ્રકારના લાભો આપીને રાજકીય પક્ષો માટે જનતાના મત મેળવવાનું સરળ બને છે અને તેમની છબી પણ સુધારી શકાય છે.
આ મોડલને સમજીને આ વખતે વિપક્ષે પણ આવી જ યોજનાઓને પોતાના એજન્ડામાં સામેલ કરી છે. કોંગ્રેસે જાહેરાત કરી કે તે ગરીબો અને મહિલાઓને 10 લાખ રૂપિયા આપશે અને એક મહિનામાં 10 કિલો મફત રાશન પણ આપશે. મમતા બેનર્જીએ બંગાળમાં મફત સાયકલ અને ઘણી શિષ્યવૃત્તિઓનું વિતરણ કર્યું. એટલે કે એકંદરે વિપક્ષે ભાજપની આ નીતિઓને વધુ એક નવું પરિમાણ આપ્યું.
