આજે 25મી જૂન છે અને આજના દિવસે 49 વર્ષ પહેલા પૂર્વ વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીએ દેશમાં ઈમરજન્સી લાદી હતી. તે સમય હતો જ્યારે તત્કાલીન કોંગ્રેસ સરકાર સામે અવાજ ઉઠાવનારાઓને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા. સરકાર વિરૂદ્ધ લખાણ લખવાની અખબારીની શક્તિ કાપી નાખવામાં આવી હતી. ઘણા રાજકારણીઓ અને પત્રકારોને જેલમાં મોકલવામાં આવ્યા હતા. 21 મહિનાના આ મુશ્કેલ સમયગાળા પછી, આખરે માર્ચ 1977માં કટોકટી હટાવી લેવામાં આવી અને દેશમાં સ્થિરતા પાછી આવી. અહીં અમે એવા નેતાઓની વાત કરી રહ્યા છીએ જેમણે ઈમરજન્સી દરમિયાન ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કર્યો, સરકારના અત્યાચારો સહન કર્યા પણ પછી એ જ તાકાતથી ઉભરી આવ્યા અને દેશના રાજકારણમાં પોતાની અમીટ છાપ છોડી.
25 જૂન 1975ના રોજ ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો પ્રસારણમાં, તત્કાલિન ભારતીય વડા પ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીએ જાહેરાત કરી હતી કે રાષ્ટ્રપતિએ કટોકટીની સ્થિતિ જાહેર કરી છે. સુપ્રીમ કોર્ટે અલ્હાબાદ હાઈકોર્ટના ચુકાદા પર શરતી સ્ટે મંજૂર કર્યા પછી તરત જ કટોકટી લાદવાનો નિર્ણય આવ્યો હતો જેણે લોકસભાની ચૂંટણીમાં ઈન્દિરા ગાંધીની ચૂંટણીને અમાન્ય જાહેર કરી હતી. તેમને સંસદીય કાર્યવાહીથી દૂર રહેવા પણ કહેવામાં આવ્યું હતું.
તે 10 નેતાઓ કોણ હતા જેમણે કટોકટી દરમિયાન મુશ્કેલીઓનો સામનો કર્યો અને મજબૂત રીતે ઉભરી આવ્યા-
જય પ્રકાશ નારાયણ
‘લોક નાયક’ તરીકે પ્રખ્યાત, જય પ્રકાશ નારાયણને આજે પણ લોકો સાચા નેતા માને છે. 1975માં, હાઈકોર્ટે ઈન્દિરા ગાંધીને ચૂંટણીમાં ગેરરીતિઓ માટે દોષિત ઠેરવ્યા પછી, જયપ્રકાશ નારાયણે રાજકીય વ્યવસ્થામાં સંપૂર્ણ ક્રાંતિ લાવવાનું આહ્વાન કર્યું હતું. તેમણે ક્યારેય ચૂંટણી લડી ન હતી, પરંતુ જ્યારે તેમણે ઈમરજન્સી સામેની લડાઈનું નેતૃત્વ કર્યું ત્યારે તેમને લોકો તરફથી જબરદસ્ત સમર્થન મળ્યું હતું. દિલ્હીના રામલીલા મેદાનમાં યોજાયેલી તેમની રેલી એવી હતી કે તેણે ઈન્દિરા ગાંધીને હચમચાવી દીધા.
મોરારજી દેસાઈ
ઈમરજન્સી પછી 1977ની ચૂંટણી દરમિયાન જનતા પાર્ટી સત્તામાં આવી અને મોરારજી દેસાઈ વડાપ્રધાન બન્યા. તેણે કથિત રીતે ઈન્દિરા ગાંધી દ્વારા જારી કરાયેલી ઘણી સૂચનાઓને ઉલટાવી દીધી હતી. જેના કારણે ભવિષ્યમાં ફરીથી ઈમરજન્સી જાહેર કરવી મુશ્કેલ બની ગઈ. આ માટે મોટા બંધારણીય સુધારા લાવવામાં આવ્યા હતા.
અટલ બિહારી વાજપેયી
ઈમરજન્સી દરમિયાન મોટાભાગના વિપક્ષી નેતાઓ જેલમાં બંધ હતા. તેમાં અટલ બિહારી વાજપેયી પણ સામેલ હતા. તે ઘણા મહિનાઓ સુધી જેલમાં રહ્યો. આ દરમિયાન તેમણે તેમની કવિતાઓ દ્વારા ઈંદિરા ગાંધીના ઈમરજન્સી લાદવાના નિર્ણયની ટીકા કરી હતી. જનતા પાર્ટીની સરકારમાં વાજપેયી દેશના વડાપ્રધાન બન્યા. તેમણે ભારતના વિદેશ મંત્રી તરીકે પણ સેવા આપી હતી.
લાલ કૃષ્ણ અડવાણી
ભારતીય જનતા પાર્ટીના સહ-સ્થાપકોમાંના એક લાલ કૃષ્ણ અડવાણી પણ કટોકટી દરમિયાન જેલમાં બંધ હતા. ઈમરજન્સી દરમિયાન મીડિયામાં ફેલાયેલા ડર પર તેમણે ત્યારે કહ્યું હતું – “જ્યારે તેમને નમવાનું કહેવામાં આવ્યું ત્યારે તેમણે ક્રોલ કરવાનું પસંદ કર્યું.” અડવાણી પાછળથી ભારતના નાયબ વડાપ્રધાન પણ બન્યા.
જ્યોર્જ ફર્નાન્ડિસ
જ્યોર્જ ફર્નાન્ડિસની કટોકટી દરમિયાન ધરપકડથી બચવા માછીમાર, શીખ અથવા તો સાધુનો વેશ ધારણ કરવાની વાર્તાઓ જાણીતી છે. તેમણે ઈન્દિરા ગાંધીના શાસન સામેના પ્રતિકાર માટે મોટો ટેકો મેળવીને વ્યાપક પ્રવાસ કર્યો. જોકે આખરે તેની ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. ફર્નાન્ડિસે બાદમાં જેલમાંથી સામાન્ય ચૂંટણી લડી હતી અને બિહારની મુઝફ્ફરપુર બેઠક પર ભારે માર્જિનથી જીત મેળવી હતી.
લાલુ પ્રસાદ યાદવ
નાની ઉંમરે લાલુ પ્રસાદ યાદવે જેપી ચળવળમાં ભાગ લીધો હતો અને કટોકટી પછી એક મહત્વપૂર્ણ નેતા તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા. કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળના સંયુક્ત પ્રગતિશીલ ગઠબંધન દરમિયાન તેમણે બિહારના મુખ્ય પ્રધાન અને રેલવે પ્રધાન તરીકે પણ સેવા આપી છે.
મુલાયમ સિંહ યાદવ
પાર્ટીના કાર્યકર્તાઓ અને અનુયાયીઓ વચ્ચે ‘નેતાજી’ તરીકે જાણીતા મુલાયમ સિંહ યાદવને ઈમરજન્સી દરમિયાન જેલમાં જવું પડ્યું હતું. પાછળથી, તેઓ ઉત્તર પ્રદેશના સૌથી અગ્રણી નેતાઓમાંના એક બન્યા. ત્રણ વખત યુપીના મુખ્યમંત્રી રહ્યા. ઓક્ટોબર 2022 માં તેમના અવસાન પછી, વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તેમને “કટોકટી દરમિયાન લોકશાહી માટે મુખ્ય સૈનિક” ગણાવતા તેમને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી.
શરદ યાદવ
સાત વખત લોકસભા અને ચાર વખત રાજ્યસભાના સભ્ય શરદ યાદવ ભૂતપૂર્વ કેન્દ્રીય મંત્રી છે. ઈન્દિરા ગાંધી દ્વારા લાદવામાં આવેલી ઈમરજન્સીનો વિરોધ કરનારા અગ્રણી નેતાઓમાં તેઓ પણ હતા. તેઓ પહેલીવાર 1974માં મધ્યપ્રદેશના જબલપુરથી લોકસભામાં ચૂંટાયા હતા. મંડલ કમિશનની ભલામણોના અમલીકરણમાં પણ યાદવે મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી.
રામવિલાસ પાસવાન
રામવિલાસ પાસવાન, જેઓ પાછળથી બિહારના રાજકારણમાં અગ્રણી નેતાઓમાંના એક તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા, તેમને 1975ની કટોકટી દરમિયાન જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા. બે વર્ષ પછી, 1977ની સામાન્ય ચૂંટણીઓ દરમિયાન, પાસવાને હાજીપુર લોકસભા બેઠક પર ભારે જીત મેળવી હતી.
રાજ નારાયણ
પૂર્વ વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધીના સૌથી મોટા ટીકાકાર તરીકે યાદ કરવામાં આવતા રાજ નારાયણની પણ ઈમરજન્સી દરમિયાન ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. 1971ની ચૂંટણી દરમિયાન ઉત્તર પ્રદેશમાં રાયબરેલી બેઠક પર ઈન્દિરા ગાંધી સામે હાર્યા બાદ, નારાયણે ચૂંટણીમાં ગેરરીતિઓ તેમજ લોકોના પ્રતિનિધિત્વ અધિનિયમ, 1951ના ઉલ્લંઘનનો આક્ષેપ કરીને તેમની ચૂંટણીને પડકારી હતી. કટોકટી પછી, તેમણે 1977ની ચૂંટણીમાં પણ રાયબરેલી બેઠક પરથી ઈન્દિરા ગાંધીને હરાવ્યા હતા.
