૨૦ કરોડ ઘરોમાં ફરકાવવામાં આવશે તિરંગો, આ વાતનું પણ ધ્યાન રાખો

મોદી સરકાર ‘આઝાદી ના અમૃત મહોત્સવ’ કાર્યક્રમ હેઠળ 13થી 15 ઓગસ્ટ દરમિયાન ‘હર ઘર તિરંગા’ અભિયાન ચલાવવા જઈ રહી છે. આ અંતર્ગત આ ત્રણ દિવસમાં 20 કરોડ ઘરોમાં ત્રિરંગો ફરકાવવાની યોજના છે. તેને ધ્યાનમાં રાખીને ફ્લેગ કોડમાં ફેરફાર કરવામાં આવ્યો છે. આ ફેરફાર બાદ હવે તિરંગો દિવસ અને રાત બંને રીતે ફરકાવી શકાશે. અગાઉ તિરંગો માત્ર સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી જ ફરકાવી શકાતો હતો. અહીં ફ્લેગ કોડ અને ત્રિરંગામાં ફેરફાર સાથે સંબંધિત તમામ નિયમો અને નિયમો જાણો.

હવે તમે 24 કલાક ઘરે ત્રિરંગો ફરકાવી શકો છો. પહેલા આવું કરી શકતા ન હતા. આ માટે કેન્દ્રની મોદી સરકારે ફ્લેગ કોડ 2002ના કેટલાક નિયમોમાં ફેરફાર કર્યા છે. આ પછી હવે રાષ્ટ્રધ્વજ ત્રિરંગો દિવસ અને રાત બંને રીતે ફરકાવી શકાશે. અગાઉ તિરંગો માત્ર સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી જ ફરકાવી શકાતો હતો. જો કે ઘરમાં ત્રિરંગો ફરકાવતા પહેલા કેટલીક બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જરૂરી છે, નહીં તો જાણ્યે-અજાણ્યે રાષ્ટ્રધ્વજનું અપમાન થઈ શકે છે. ત્રિરંગો ફરકાવવાના નિયમો શું છે? તિરંગાનું અપમાન શું ગણાશે? કેન્દ્ર સરકારે ફ્લેગ કોડના નિયમોમાં કયા ફેરફારો કર્યા છે? જાણો આવા જ પ્રશ્નોના જવાબ..

ત્રિરંગાનો ઇતિહાસ શું છે?
22 જુલાઈ 1947ના રોજ, બંધારણ સભાએ ત્રિરંગાને રાષ્ટ્રધ્વજ તરીકે અપનાવ્યો. ત્યારપછી ત્રિરંગાને ભારતના વર્ચસ્વના રાષ્ટ્રીય ધ્વજ તરીકે એટલે કે 15 ઓગસ્ટ 1947 અને 26 જાન્યુઆરી 1950 વચ્ચે પસંદ કરવામાં આવ્યો હતો. 26 જાન્યુઆરી 1950 ના રોજ ભારત પ્રજાસત્તાક બન્યું તે પછી પણ, ત્રિરંગાને રાષ્ટ્રીય ધ્વજ માનવામાં આવતો હતો. આ ત્રિરંગાને સ્વતંત્રતા સેનાની અને પ્રખ્યાત ડિઝાઇનર પિંગલી વેંકૈયાએ ડિઝાઇન કર્યો હતો. ત્રિરંગાને ડિઝાઇન કરવા માટે તેમણે લગભગ 30 દેશોના રાષ્ટ્રધ્વજ પર ખૂબ જ ઊંડાણપૂર્વક સંશોધન કર્યું હતું. જેમાં કેસરી ટોચ પર છે, તેની નીચે સફેદ અને નીચે લીલો છે. ત્રિરંગાની મધ્યમાં, સફેદ રંગની ટોચ પર વાદળી અશોક ચક્ર છે, જેમાં 24 ૨૪ આરાઓ છે.

સામાન્ય લોકોને તિરંગો ફરકાવવાનો અધિકાર ક્યારે મળ્યો?
આઝાદી પછી સામાન્ય લોકોને તેમના ઘરે તિરંગો ફરકાવવાનો અધિકાર નહોતો. 1996માં સુપ્રીમ કોર્ટે ચુકાદો આપ્યો હતો કે ત્રિરંગો લહેરાવવો એ દેશના દરેક નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે. આ નિર્ણય બાદ પીડી શેનોયના નેતૃત્વમાં એક સમિતિની રચના કરવામાં આવી હતી. 2002માં ફ્લેગ કોડ એટલે કે ફ્લેગ કોડ આવ્યો, જેમાં સામાન્ય નાગરિકોને પણ તિરંગો ફરકાવવાનો અધિકાર મળ્યો. આ ફ્લેગ કોડ 26 જાન્યુઆરી 2002 થી લાગુ છે. ત્રિરંગો લહેરાવવો એ દરેક નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે અને તેનું સન્માન કરવું એ મૂળભૂત ફરજ છે. તે બંધારણના અનુચ્છેદ 51A (a) માં આપવામાં આવ્યું છે. આ લેખ કહે છે કે ભારતના દરેક નાગરિકની મૂળભૂત ફરજ છે કે તે ત્રિરંગા અને રાષ્ટ્રગીતનું સન્માન કરે.

‘હર ઘર તિરંગા’ અભિયાન શું છે?
ભારત આઝાદીના 75 વર્ષ પૂર્ણ કરી રહ્યું છે. એટલે કેન્દ્ર સરકાર ‘આઝાદી કા અમૃત મહોત્સવ’ કાર્યક્રમ ચલાવી રહી છે. આ અંતર્ગત ‘હર ઘર તિરંગા’ અભિયાન ચલાવવામાં આવશે. હર ઘર ત્રિરંગો અભિયાન અંતર્ગત 13થી 15 ઓગસ્ટ સુધી સતત ત્રણ દિવસ રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવામાં આવશે. સરકારે 20 કરોડ લોકોના ઘર પર તિરંગો ફરકાવવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે. ત્રિરંગાનું વેચાણ થઇ શકે તે માટે, 1 ઓગસ્ટથી 1.60 લાખ પોસ્ટ ઓફિસમાં રાષ્ટ્રધ્વજનું વેચાણ કરવામાં આવશે. આ સિવાય કપડા મંત્રાલય ત્રિરંગો બનાવનાર અને તેના સપ્લાયરની પણ ઓળખ કરી રહ્યું છે. દરેક ઘરે ત્રિરંગા ઝુંબેશને સફળ બનાવવા માટે કેન્દ્ર સરકારે ફ્લેગ કોડના કેટલાક નિયમોમાં પણ ફેરફાર કર્યા છે.

શું ફેરફાર છે?
બે મોટા ફેરફારો કર્યા. પહેલા હવે રાત્રે પણ તિરંગો ફરકાવી શકાશે. અત્યાર સુધી તિરંગો માત્ર સૂર્યોદયથી સૂર્યાસ્ત સુધી જ ફરકાવી શકાતો હતો. પરંતુ હવે તમે 24 કલાક ઘરે તિરંગો ફરકાવી શકશો. આ ફેરફાર બાદ હવે સામાન્ય લોકો, ખાનગી સંસ્થાઓ કે સંસ્થાઓ દિવસ-રાત તિરંગો ફરકાવી શકશે. બીજો ફેરફાર એ છે કે અત્યાર સુધી ફક્ત હાથથી વણાયેલા અને કાંતેલા ઊન, સુતરાઉ કે રેશમ ખાદીમાંથી બનેલો રાષ્ટ્રધ્વજ ફરકાવવાની છૂટ હતી, પરંતુ હવે મશીનથી બનેલા કપાસ, ઊન કે રેશમ ખાદીમાંથી બનેલો ત્રિરંગો પણ ફરકાવી શકશે. ફરકાવવું. તેમજ હવે પોલિએસ્ટરથી બનેલો ત્રિરંગો પણ ફરકાવી શકાશે.

તો શું તમે ગમે ત્યાંથી ત્રિરંગો ખરીદી શકો છો?
હા. ત્રિરંગો ગમે ત્યાંથી ખરીદી શકાય છે. ત્રિરંગાની ખરીદી અને વેચાણ પર કોઈ પ્રતિબંધ નથી. તિરંગો તમે ઓનલાઈન પણ ખરીદી શકો છો. તિરંગા પર કોઈ GST નથી.

ત્રિરંગો કેટલો મોટો ફરકાવી શકાય છે?
ત્રિરંગાના કદને લઈને કોઈ નિયમ નથી. તે કેટલું મોટું અથવા કેટલું નાનું હોઈ શકે છે. ફ્લેગ કોડ 2002 મુજબ ત્રિરંગો લંબચોરસ હોવો જોઈએ. તેનું કદ કંઈપણ હોઈ શકે છે. પરંતુ તેની લંબાઈ અને પહોળાઈનો ગુણોત્તર 3:2 હશે.

શું કાગળમાંથી બનેલો ત્રિરંગો ખરીદી શકાય?
આમ તો, કાગળના બનેલા ત્રિરંગા ન બનાવી શકાય. પરંતુ કાગળનો બનેલો ત્રિરંગો સ્વતંત્રતા દિવસ, પ્રજાસત્તાક દિવસ અને રમતગમત અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો પર ફરકાવી શકાય છે. ધ્વજ સંહિતાના આ વિશેષ દિવસોમાં કાગળમાંથી બનેલા ત્રિરંગાને ફરકાવી શકાય છે, પરંતુ તેને ફેંકી કે ફાડી શકાતો નથી. કાગળમાંથી બનેલા ત્રિરંગાનો સન્માન સાથે નિકાલ કરવો જરૂરી છે.

શું વાહનો પર ત્રિરંગો લગાવી શકાય?
તિરંગો ફરકાવવો એ દરેક નાગરિકનો મૂળભૂત અધિકાર છે, પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે તમે તેને તમારી કાર પર લહેરાવીને ફરો. ધ્વજ સંહિતા અનુસાર, બંધારણીય હોદ્દા ધરાવતા લોકોને જ તિરંગો પહેરવાની છૂટ છે.
રાષ્ટ્રપતિ, ઉપરાષ્ટ્રપતિ, વડાપ્રધાન, કેન્દ્રીય મંત્રીઓ, કેન્દ્રીય રાજ્ય મંત્રીઓ, લોકસભાના સ્પીકર અને ડેપ્યુટી સ્પીકર, રાજ્યસભાના ડેપ્યુટી સ્પીકર, રાજ્યોના ગવર્નરો, કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશોના લેફ્ટનન્ટ ગવર્નરો, વિદેશમાં નિયુક્ત ભારતીય દૂતાવાસ અને ઓફિસોના વડાઓ, રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોના મુખ્ય પ્રધાનો, કેબિનેટ પ્રધાનો, રાજ્યના પ્રધાનો અને નાયબ પ્રધાનો, રાજ્ય વિધાન પરિષદોના અધ્યક્ષ અને ઉપાધ્યક્ષ, ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશ, હાઈકોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશ, સુપ્રીમ કોર્ટ અને હાઈકોર્ટના ન્યાયાધીશો તેમનામાં વાહનમાં તિરંગો લગાવી શકે છે.

આ સિવાય જો કોઈ વિદેશી મહેમાનને કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા કાર આપવામાં આવશે તો તે કારની જમણી બાજુ ત્રિરંગો હશે જ્યારે તે દેશનો રાષ્ટ્રધ્વજ ડાબી બાજુ હશે. જો રાષ્ટ્રપતિ સ્પેશિયલ ટ્રેનમાં મુસાફરી કરે છે, તો ટ્રેન ઊભી હોય ત્યારે પ્લેટફોર્મ તરફ ડ્રાઇવરની કેબિન પર ત્રિરંગો પ્રદર્શિત કરવામાં આવશે. જો રાષ્ટ્રપતિ કોઈપણ વિમાનમાં મુસાફરી કરશે તો તેના પર રાષ્ટ્રધ્વજ પણ લગાવવામાં આવશે. એ જ રીતે જ્યારે વડાપ્રધાન કે ઉપરાષ્ટ્રપતિ કોઈ પણ દેશના પ્રવાસે જાય છે ત્યારે વિમાન પર રાષ્ટ્રધ્વજ લગાવવામાં આવે છે.

તિરંગાનું અપમાન ક્યારે ગણાશે?
જ્યારે તમે ઘરમાં ત્રિરંગો ફરકાવો છો ત્યારે ખાસ ધ્યાન રાખો કે તે નમેલું ન હોય, તે જમીનને સ્પર્શતું ન હોય કે પાણી ન દેખાય. જો આમ થશે તો તે ત્રિરંગાનું અપમાન થશે. ત્રિરંગામાં ઉપર કેસરી અને નીચે લીલો હોવો જોઈએ. કોઈ પણ સંજોગોમાં ઉપર લીલો અને તળિયે કેસરી ન હોવો જોઈએ. ધ્વજ પર કશું લખી શકાતું નથી. કોઈપણ ડ્રેસ કે યુનિફોર્મના કોઈપણ ભાગમાં ત્રિરંગો પહેરવાની મનાઈ છે. તેમજ કોઈપણ રૂમાલ, ઓશીકું કે નેપકીન પર ત્રિરંગાની ડીઝાઈન હોવી જોઈએ નહીં. ધ્વજનો ઉપયોગ વ્યક્તિની અંતિમયાત્રા સહિત કોઈપણ સ્વરૂપમાં વીંટાળવા માટે કરી શકાતો નથી. તેનો ઉપયોગ કોઈપણ સામાન આપવા, રાખવા કે વહન કરવા માટે થઈ શકતો નથી. જો કે, સ્વતંત્રતા દિવસ અને પ્રજાસત્તાક દિવસ સહિતના ખાસ પ્રસંગોએ ત્રિરંગાની અંદર ફૂલની પાંખડીઓ મૂકી શકાય છે. કોઈપણ પ્રતિમા કે ઈમારતને ઢાંકવા માટે રાષ્ટ્રધ્વજનો ઉપયોગ કરી શકાતો નથી. રાષ્ટ્રધ્વજનો ઉપયોગ વક્તાના ટેબલને ઢાંકવા અથવા કોઈપણ કાર્યક્રમમાં સ્ટેજને સુશોભિત કરવા માટે કરવામાં આવશે નહીં. તે કોઈપણ વાહન, ટ્રેન, બોટ અથવા વિમાનમાં સ્થાપિત કરી શકાતું નથી. બંધારણીય હોદ્દા ધરાવતા વ્યક્તિઓના વાહનોમાં જ તેને લગાવવાની મંજૂરી છે. ધ્વજ ફાટેલો કે અસ્વચ્છ ન હોવો જોઈએ. જો ઘરમાં કે કોઈ સંસ્થામાં ત્રિરંગો લહેરાવવામાં આવી રહ્યો હોય તો તેના સમાન કે તેનાથી ઊંચો અન્ય કોઈ ધ્વજ ન હોવો જોઈએ.

જો તે થાય તો શું થઈ શકે?
જો તમે ઘરમાં ત્રિરંગો ફરકાવતા હોવ અને કોઈ કારણસર તે ફાટી જાય અથવા જૂનો થઈ જાય તો તેનો સન્માનપૂર્વક નિકાલ કરવામાં આવશે. ત્રિરંગાને ક્યાંક એકાંતમાં સળગાવીને અથવા અન્ય માધ્યમથી સન્માન સાથે નષ્ટ કરી શકાય છે. ત્રિરંગાનું અપમાન કરનારને ત્રણ વર્ષ સુધીની મુદત માટે કોઈપણ વર્ણનની જેલ અથવા દંડ અથવા બંને સજા થઈ શકે છે. આ માટે, રાષ્ટ્રીય ગૌરવ અધિનિયમ, 1971 ના અપમાન નિવારણની કલમ 2 માં જોગવાઈ કરવામાં આવી છે. આ અંતર્ગત કોઈપણ સાર્વજનિક સ્થળે ત્રિરંગા અને બંધારણને કોઈપણ રીતે બાળવું, કચડી નાખવું, ફાડવું અથવા નુકસાન પહોંચાડવું ગુનો ગણાશે.